پیشینه تخته نرد در ایران؛ آیا واقعا بزرگمهر وزیر دانشمند انوشیروان ساسانی در پاسخ به شطرنج هندی‌ها آن را ساخت؟!

راستان | تخته نرد که نشانه‌های باستانی آن از شهر سوخته در سیستان تا تپه سیلک کاشان هم یافت شده است، از کهن‌ترین بازی‌های فکری ایران به شمار می‌رود. 

این بازی هزاران سال در میان طبقات مختلف جامعه از اشراف و درباریان گرفته تا مردم عادی در خانه‌ها و قهوه‌خانه‌ها رواج داشت و جایگاهش را به‌عنوان یک سرگرمی اصیل و سنتی حفظ کرد؛ چنانکه حتی در ادبیات و فرهنگ معاصر نیز حضور آن پررنگ است. آشناترین نمونه در اثر معروف ایرج پزشک‌زاد، «دایی‌جان ناپلئون» است که سریال آن ساخته زنده‌یاد ناصر تقوایی هم به تصویر کشیده شده است.

با وجود ریشه‌های تاریخی عمیق و محبوبیت گسترده این بازی، نه‌تنها برای ثبت آن به‌عنوان «میراث معنوی ایرانیان» در فهرست جهانی یونسکو اقدامی صورت نگرفت.

سابقه تخته نرد در ایران ترکیبی از شواهد باستان‌شناسی و روایت‌های مکتوب است که این بازی را در ردیف یکی از کهن‌ترین عناصر فرهنگ ایرانی قرار می‌دهد. در منابع پهلوی، به‌ویژه در کتاب «چترنگ‌نامگ»، اختراع تخته نرد به بزرگمهر بختگان، وزیر دانشمند انوشیروان ساسانی، نسبت داده شده است.

آیا واقعا بزرگمهر وزیر دانشمند انوشیروان ساسانی در پاسخ به شطرنج هندی‌ها آن را ساخت؟!

بر اساس این متن، بزرگمهر این بازی را با الهام از جهان‌بینی مزدیسنا و در پاسخ به شطرنجی که پادشاه هند برای دربار ساسانی فرستاد، طراحی کرد و آن را «نیواردشیر» به معنای «اردشیر دلیر» نام نهاد. در این روایت، عناصر تخته نرد هر یک نمادی از ساختار کیهانی‌اند: صفحه بازی به زمین و گذشت زمان، چهار بخش آن به فصل‌های سال، سپیدی و سیاهی مهره‌ها به روز و شب، ۳۰ مهره به روز‌های ماه، گردش تاس‌ها به چرخش افلاک و حرکت مهره‌ها به مسیر زندگی و مرگ انسان تشبیه شده‌اند.

حتی اعداد تاس‌ها نیز با مفاهیم مقدس زرتشتی مانند اهورامزدا، دو مینو، سه اصل اخلاقی و شش گاهنبار پیوند خورده‌اند و آرایش اعداد رو‌به‌رو که همواره به عدد هفت می‌رسد، اهمیت ۷ را در فرهنگ ایرانی یادآور می‌شود.

فردوسی نیز روایتی در شاهنامه دارد که در ارتباط با ساخت تخته نرد به دستور انوشیروان است، با این حال پیشینه تخته نرد تنها به متون ساسانی و شاهنامه فردوسی محدود نیست و یافته‌های باستان‌شناسی نشان می‌دهد که اشکال اولیه این بازی هزاران سال پیش از دوره ساسانی هم در ایران وجود داشته است.

در شهر سوخته سیستان، صفحه بازی به شکل ماری که ۲۰ بار به دور خود حلقه زده و سر در دهان گرفته، همراه با ۶۰ مهره ساخته‌شده از لاجورد، عقیق و فیروزه و دو تاس ابتدایی کشف شد که قدمت آن به حدود سه هزار سال پیش از میلاد می‌رسد. این مجموعه ۱۰۰ تا ۲۰۰ سال قدیمی‌تر از نمونه مشهور مشابه در شهر اور بین‌النهرین است و از کهن‌ترین بازی‌های شناخته‌شده صفحه و مهره‌ای جهان به شمار می‌آید.

نمونه‌ای دیگر از بازی‌های مشابه در ایذه و شوش متعلق به تمدن عیلام و همچنین صفحه‌هایی به شکل عقاب و عقرب از پنج هزار سال پیش در جیرفت کشف شدند که ساختاری مبتنی بر حرکت مهره‌ها در خانه‌های مشخص دارند.

در جزیره خارک، بر صخره‌هایی که به دوره هخامنشی نسبت داده می‌شوند، نقش خطوط و شیار‌های منظم مربوط به بازی‌های صفحه‌ای دیده شده است؛ آثاری که از آنها به‌عنوان نمونه‌های اولیه بازی‌های مبتنی بر مسیر و مهره یاد می‌شود. 

در تپه سیلک کاشان، محوطه‌ای با قدمت هزاره دوم تا چهارم پیش از میلاد، نمونه‌های پیشرفته‌تری از این بازی‌ها کشف شد. یکی از صفحه‌های بازی یافته‌شده در سیلک که از قدیمی‌ترین نمونه‌های شناخته‌شده بازی‌های صفحه‌دار جهان به شمار می‌آید و با عصر آهن همپوشانی دارد، اکنون در موزه لوور پاریس نگهداری می‌شود.

 مجموع این شواهد نشان می‌دهد که ایرانیان هزاران سال پیش از شکل‌گیری روایت‌های عهد ساسانی، بازی‌هایی مبتنی بر صفحه، مهره و مسیر را ساختند و استفاده کردند؛ بازی‌هایی که امروز آنها را ریشه‌های تخته نرد می‌دانیم.

به این ترتیب، تخته نرد در ایران تاریخی چندلایه دارد؛ ریشه‌هایی عمیق در تمدن‌های کهن فلات ایران، صورت‌بندی فلسفی آن در متون زرتشتی دوره ساسانی، و استمرار فرهنگی در طول هزاران سال. این پیشینه تخته نرد را نه‌تنها یک سرگرمی محبوب، بلکه بخشی از میراث تاریخی و هویت فرهنگی ایران معرفی می‌کند. میراثی که ایرانیان طی بیش از چهار دهه۷ از نگهداری و استفاده آن در فضا‌های عمومی محروم بودند و هنرمندان سازنده آن هم از سود اقتصادی هنرشان بی‌بهره.